Balık yağı iyi kolesterolü (HDL) yükseltiyor

Çağımızın vebası olarak kabul edilen insülin direncinde (metabolik sendrom) kan trigliserit (bir çeşit kan yağı) düzeyi yüksek ve HDL-kolesterol (iyi kolesterol olarak da bilinir) düzeyleri ise düşüktür. Bu her iki faktör de dünyadaki 1 no’lu öldürücü hastalık olan koroner kalp hastalığının risk göstergeleri olarak kabul edilmektedir (1).

HDL-kolesterolün kadınlarda 40 mg/dL’nin erkeklerde 50 mg/dL’nin altında; trigliseritlerin ise 150 mg/dL’nin üzerine olması risk göstergesi olarak düşünülmektedir. Artık günümüzde total kolesterol ve LDL-kolesterol düzeyleri önemli risk göstergesi olarak kabul edilmemektedir (2).

Hem balık yağı hem de statinler (kolesterol sentezini azaltan ilaçlar) trigliseritleri düşürür ve HDL’yi yükseltir. Bu konuda statinler mi daha iyidir yoksa balık yağı mı? Bu önemli bir konu. Çünkü statinler çok sayıda yan etkiye sahip ve pahalı iken, balık yağları ise nerdeyse yan etkisiz ve ucuzdurlar. Fakat bu iki ilacın kan lipid (yağ) profili üzerine olan etkisi şimdiye kadar kıyaslanmamıştır

İşte Dünyanın en önemli klinik beslenme dergilerinden biri (bize göre en iyisi) olan American Journal of Clinical Nutrition 2006 Temmuz sayısında bu konuyu inceleyen bir araştırma yayınlamış (3). Bültenimizin bu sayısında söz konusu edilen yazının bir özetini ve editörümüz Prof. Dr. Ahmet Aydın’ın konu hakındaki yorum ve tavsiyelerini okuyacaksınız.

Balık yağı iyi kolesterolü (HDL) yükseltiyor; hem de kalp kasını zedelemeden!

Çalışma 4 tedavi grubuna ayrılmış 48 hasta üzerinde yapılmıştır .

1. gruba sadece Atrovastatin (kolesterol düşürücü statin grubu ilaç)
2. gruba sadece omega-3
3. gruba atrovastatin + Omega-3
4. gruba plasebo (yalancı ilaç; burada mısır yağı) verilmiştir.

6 hafta süren tedavinin sonucunda plasebo (burada mısır yağı) grubunda bir değişiklik olmamasına rağmen hem balık yağı hem de hem de atrovastatin gruplarının trigliseritleri bariz düşmüş (p<0.0001) ve HDL düzeyleri ise bariz yükselmiştir (p<0.05). Balık yağının üzerine atrovastatin eklenmesinin fazladan bir faydası olmamıştır (Tablo 1).

Tablo 1. Çalışma grupları

Grup	Tedavi
1. grup (13 hasta) 2. grup (12 hasta) 3. grup (11 hasta) 4. grup (12 hasta)	Atrovastatin (40 mg/gün) Omega-3 (1800 mg EPA+ 1600 mg DHEA) /gün Atrovastatin + Omega-3 Mısır yağı (4 gram)/ gün

Prof. Dr. Ahmet Aydın’ın Yorumu

Yukardaki çalışma uygun dozlarda kullanılan balık yağının lipid profilindeki düzelmede en az statinler kadar etkili olduğunu göstermektedir. Statinlerin pahalı olması, kalp kası tahribatı yapması ve hatta ölüme neden olabilmesi en önemli sakıncalarının başında gelmektedir.

Fakat buradaki esas konu kesinlikle gözden kaçmamalıdır. Tamam her iki ilaç da kanda HDL düşüklüğü ve trigliserit yüksekliği gibi iki önemli risk göstergesini değiştiriyor ama koroner kalp hastalığını önlüyor mu? Çünkü her iki gösterge de neden değil sonuçtur.

Örneğin nerdeyse her menenjitli hastada ateş vardır. Ama buradan ateş menenjite neden oluyor sonucunu çıkartmanız son derece hatalı olur. Çünkü menenjite mikroplar neden olmaktadır. İsterseniz kolesterol-koroner kalp hastalığı arasındaki ilişkiyi (varsa!!) ortaya koymak için bazı soruları sorup cevaplarını arayalım.

Soru 1: Kandaki yüksek kolesterol düzeyi koroner kalp hastalığına neden olur mu?

Çeşitli ülkelerde, çeşitli hastalıklarda ve çeşitli etnik gruplarda yapılan çok sayıda araştırmaların bir çoğunda kan kolesterol düzeyleri ile koroner kalp hastalığı ya da ölüm sıklığı arasında bir ilişki bulunamamıştır (4-23). Yani bu araştırmalara göre kolesterolü yüksek olan kişilerdeki koroner kalp hastalığına yakalanma ve ölüm sıklığı kolesterolü normal olan kişilerdekinden daha yüksek değilmiş.

Bu araştırmaların bazılarında ise kan kolesterol düzeyleri yüksek olanlarda koroner kalp hastalığına yakalanma sıklığının azalmış olduğu (13, 17, 23), hatta kan kolesterol düzeyleri yüksek olanlarda (16, 20) yaşam süresinin daha uzun olduğu saptanmıştır.

Şimdi gelelim başka bir soruya;

Soru 2: Diyetteki yüksek kolesterol miktarı koroner kalp hastalığına yol açar mı?

Günümüz diyetinde kalp hastalığına neden olduğu iddiası ile kolesterol ve doymuş yağlar yerine kolesterol içermeyen margarin ve çoklu doymamış sıvı yağları (mısır, soya, ayçiçeği) önerilmektedir.

Kore savaşında ölen Amerikan ve Japon genç askerlerin otopsilerinde aterom plaklarının (damar sertliğini gösteren oluşumlar) gelişmesi incelendiğinde az doymuş yağ yiyen Japonlar ve çok doymuş yağ yiyen Amerikalılar arasında ateroskleroz (damar sertliği) açısından bir fark bulunmamış (24, 25).

Afrikalı Samburular günde 6-7 litre çiğ süt ve yarım kilo kadar et tüketirler. Ortalama Bir Amerikan vatandaşının tükettiği kolesterolün 2 katından fazlasını tüketmesine rağmen, Samburuların kan kolesterol düzeyleri (170 mg/dL) Amerikalılara göre son derece düşüktür (26).

Kırsal kesimde yaşayan Kenyalı Masailer günde 2 litre süt, 1-2 kilo kadar et yerler. Buna rağmen ortalama kan kolesterol düzeyi dünya ortalamasından düşüktür. Fakat şehre indiklerinde çok daha az kolesterollü gıda tüketmelerine karşın kolesterol düzeyleri kabiledeki akrabalarından daha yüksek olmaktadır(27,28).

Somalide sadece sütle beslenen kabilelerde hemen hiç koroner kalp hastalığı görülmemektedir(29).

ABD’de 20. yüzyılın başında koroner kalp hastalığından ölüm neredeyse hiç yok iken, daha sonraki yıllarda büyük bir patlama olmuştur. 20. yüzyılın başında daha fazla kolesterol tüketilmektedir. Daha sora margarin ve sıvı (mısır, soya, ayçiçek) yağların kullanılmasında müthiş bir patlama olmuştur.

Gelelim esas soruya;

Diyetteki yüksek kolesterol düzeyi koroner kalp hastalığına yol açmıyorsa gerçek neden nedir?

Günümüzde aterosklerotik kardiyovasküler hastalıklar “kolesterol depo hastalığı” olarak değil “düşük yoğunluklu sistemik enflamatuar hastalık” olarak kabul edilmektedir (CRP artışı ile endirekt olarak gösterilebilir) (30-35).

Hayvan çalışmaları iltihap sırasında ortaya çıkan İnterlökin-1(b), İnterlökin-6 ve tümör nekroze edici faktör-alfa gibi sitokinlerin ateroskleroz sürecini hızlandırdığını göstermektedir(35). Sitokinler dışındaki başlıca iltihap maddeleri II. Grup prostaglandinler, IV. Grup lökotirienler ve Nükleer-faktör kappa-betadır.

Şekil 1. Kronik enflamasyon ve koroner kalp hastalığı

Damarlardaki kronik iltihabın evreleri (31)

1. Erken bulgular: Endotel (damar iç yüzeyi) fonksiyon bozukluğu

• Endotel geçirgenliğinin artması
• Adhezyon (yapışıcı) moleküllerinin uyarılması, lökositlerin (akyuvarlar) endotele yapışması
• Lökositlerin damar duvarından içeri geçmesi

1-Yağlı tabakanın oluşması

a. Düz kas göçü

b. T hücre (özel bir akyuvar tipi) aktivasyonu

c. Köpük hücre oluşumu
2. Trombositlerin (kan pulcukları) yapışması ve yığılması

3.Aterom plağının olgunlaşması (yaranın kabuklanması)

a. Makrofaj birikimi

b. Nekrotik (ölü doku) çekirdeğin oluşması

c. Fibröz (sert lifli) şapka oluşumu

4-Aterom plağının yırtılması

a.Fibröz şapkanın incelmesi

b.Plaktaki minik damarların kanaması

c.Plağın yırtılması →tromboemboli (pıhtı atması)→ enfarktüs

Kronik enflamasyon (iltihap) nasıl azaltılır?

Kronik enflamasyonun (iltihap) en önemli nedeni aşırı unlu-şekerli rafine gıdaların alınması sonucu oluşan insülin direncidir. Diğer nedenlerin başında omega-3 ve D vitamini yetersizlikleri gelmektedir.

Omega-3 yağ asitleri, antienflamatuvar (iltihap önleyici) etkileri ile koroner kalp hastalığı gelişimini yavaşlatırlar. Rafine edilmiş gıdalardan uzak durarak ve bunların yerine doğal gıdaları yiyerek kronik iltihap rizikosu azaltılabilir.

Aşağıdaki şekilde düşük yoğunluklu fakat süregen olarak devam eden iltihabı dizginleyen bazı yiyecek maddeleri görülmektedir. Aslında doğal ve taze olan her sebze, ot ve meyvenin de az ya da çok benzer özellikleri vardır.

Statinler niçin zararlıdır?

Atrovastatin gibi statinler (HGM-CoA redüktaz kırıcıları) kolesterol sentezini azaltırken koenzim Q düzeylerini de azaltır (aşağıdaki şekle bakınız). Koenzim Q elektron transport sisteminde ve dolayısıyla da enerji metabolizmasında görev alan en önemli ham maddelerinden biridir. Eksikliği halinde kas zayıflığı yorgunlık ve kalp yetersizliği yapabilir. Kas tahribatı yapıp yapmadığı kanda kreatin kinaz (CK ya da CK-MB) adı verilen kas enziminin yüksekliği ile anlaşılır. Birkaç yıl önce Bayer firmasının çıkardığı Baycol® isimli statin çok sayıda ölüme yol açtığı için yasaklanmıştır.

Şekil 2. Kan kolesterol düzeyini etkileyen vitaminler ve ilaçlar.

Diyetteki yüksek kolesterol düzeyi koroner kalp hastalığına yol açmadığına göre 20. yüzyılın en büyük yalanı niçin sürdürülüyor?

Önce şu soruyu soralım. Mevcut durumdan kimler yararlanmaktadır?

İlaç sanayisi, margarin ve sıvı yağ sanayisi, düşük yağlı diyet sanayisi, kalp ile uğraşan özel hastahaneler ve buralara malzeme ve alet satan firmalar. Bu piyasanın cirosu trilyonlaca dolar ile ifade edilmektedir. Rantın sürdürülebilmesi ancak yalanın sürdürülmesi ile mümkündür. Medya organlarının çoğu mevcut durumdan beslendiği için bu gerçekleri yeterince yazmadığı gibi kolesterol yalanını sürdürmektedir.

Ne yapmalı?

• Un ve şekerden mamül gıdaların tüketiminin minimale indirilmesi (Geniş bilgi için taş devri diyet listesine bakınız).
• Margarin ve sıvı (mısır, soya, ayçiçek) yağların kullanılmaması
• Bunların yerine hayvani yağların (iç yağı, kuyruk yağı, tere yağı) ve zeytin yağının yenilmesi (dedelerinizin yaptığı gibi)
• Probiyotik yiyeceklerin (kefir, ekşiyebilen yoğurt, boza, turşu, sirke, nar ekşisi vb gibi fermante besinler) tüketilmesi
• Et, süt ürünleri, yumurta, sebze meyve ve kabuklu kuru yemiş tüketilmesi
• Günde 3-5 dakika kültür fizik yapılması ve yarım saat kadar yürünmesi
• Güneşlenilmesi ve erken yatıp erken kalkılması
• Günde en az 500-600 mg balık yağı aktif maddesi (EPA+DHEA) alınması. Kalp hastalığı olanlarda günlük doz 1800-300 mg

Bu öneriler sizi sadece kalp hastalığına karşı değil diğer müzmin hastalıklardan da korur.

Sonuçlar

• Kolesterol bir zehir değil , hücrelerimiz için çok hayati bir maddedir.
• İyi (Cici!) kolesterol (HDL), kötü (Kaka!) kolesterol (LDL) diye bir şey yoktur. Sizden iyi olmasınlar her ikisi de görevlerini yaptıkları sürece iyidirler.
• Kolesterolün kendisi tehlikeli değildir, hatta yararlıdır, fakat onu yükselten neden tehlikelidir ya da tehlikeli olabilir.
• Vücudumuzda günde 2000-2500 mg kolesterol yapılır.
• Dışardan alınan ne kadar az ise içeride yapılan o kadar fazladır.
• Diyet ile alınan kolesterolün kan kolesterol düzeyine hemen hemen hiçbir etkisi yoktur. Boşuna ağzınızın tadını bozmayın!!
• Kötü yola düşen (oksitlenmiş) kolesterol zararlıdır. Bunun total dzeyle ya da LDL düzeyi ile fazla ilişkisi yoktur ve klasik laboratuar yöntemleri ile gösterilemezler.
• Kan kolesterol düzeyi normal hatta düşük olan kişilerde de yüksek olanlar kadar ağır ateroskleroz gelişebilir.
• Koroner kalp hastalığı olanların yarısından fazlasında kolesterol düzeyi normaldir.
• Bir maddenin hem azı, hem normali hem de fazlası aynı hastalığa yol açtığını iddia etmek saçmalıktır.
• Koroner kalp hastalığının gerçek nedeni düşük yoğunluklu ateşsiz müzmin iltihaptır.

Ek-1 Tereyağının yararları

• En iyi A vitamini kaynağıdır.
• Lesitinden zengindir.
• Yüksek oranda antioksidan (kolesterol, A vit, E vit, selenyum) içerir.
• İyi bir iyot kaynağıdır.
• Konjuge linolenik asitten (CLA)zengin olduğu için, antienflamatuvar, antiallerjik ve antikansorejenik etkileri vardır.
• Diş çürükleri ve osteoporoz riskini azaltır.
• Maküler dejenerasyonu azaltır (lutein)
• Yüksek kolesterolü azaltır!!!(kolin)
• Bellek ve öğrenme kapasitesini artırır (kolin)
• Asetilkolini artırır (belleği güçlendirir)
• Yumurta sarısı kalsiyumdan ve karotenoidlerden zengindir
• Çinko içeriği yüksektir
• Magnezyum içeriği yüksek (migren, fibromiyalji vb
• Antioksidan ve antienflamatuvardır.
• Omega-3’ten zengindir (Özgür dolaşan tavuklar!)
• A, D, K vitaminleri, demir, selenyum, riboflavin, ve niasinden zengindir.

Ek-2: Omega-3’ün kardiyovasküler etkileri

• Antiaritmiktir (çarpıntı önleyicisi)
• Antitrombotiktir (pıtılaşma önleyicisi)
• Antiaterosklerotiktir (damar sertliğini önler).
• Anti-enflamatuvardır (iltihap önleyicisi)
• Endotel fonksiyonunu düzeltir
• Kan basıncını düşürür
• Trigliserid düzeylerini düşürür.
• HDL düzeyini artırır.

KAYNAKLAR

1. Grundy SM. Obesity, metabolic syndrome, and cardiovascular disease. J Clin Endocrinol Metab 2004;89:2595–600.
2. Bjorntorp P. “Portal” adipose tissue as a generator of risk factors for cardiovascular disease and diabetes. Artherosclerosis 1990;10:493–6.
3. Chan DC, Watts GF, Nguyen MN, Barrett PHR. Factorial study of the effect of n–3 fatty acid supplementation and atorvastatin on the kinetics of HDL apolipoproteins A-I and A-II in men with abdominal obesity. Am J Clin Nutr 2006 84: 37-43.
4. Scientific steering committee on behalf of the Simon Broome Register group. Risk of fatal coronary heart disease in familial hypercholesterolaemia. Br Med J 1991; 303:893–6.
5. Anderson KM, Castelli WP, Levy D. Cholesterol and mortality. 30 years of follow-up from the Framingham study. JAMA 1987; 257:2176–80.
6. Forette F, de la Fuente X, Golmard JL, Henry JF, Hervy MP. The prognostic significance of isolated systolic hypertension in the elderly. Results of a ten year longitudinal survey. Clin Exp Hypertens A. 1982; 4:1177–91.
7. Siegel D, Kuller L, Lazarus NB, Black D, Feigal D, Hughes G, Schoenberger JA, Hulley SB. Predictors of cardiovascular events and mortality in the Systolic Hypertension in the Elderly Program pilot project. Am J Epidemiol 1987; 126:385–9.
8. Nissinen A, Pekkanen J, Porath A, Punsar S, Karvonen MJ. Risk factors for cardiovascular disease among 55 to 74 year-old Finnish men: a 10-year follow-up. Ann Med 1989; 21:239–40.
9. Krumholz HM, Seeman TE, Merrill SS, Mendes de Leon CF, Vaccarino V, Silverman DI, Tsukahara R, Ostfeld AM, Berkman LF. Lack of association between cholesterol and coronary heart disease mortality and morbidity and all-cause mortality in persons older than 70 years. JAMA 1994; 272:1335–40.
10. Weijenberg MP, Feskens EJ, Bowles CH, Kromhout D. Serum total cholesterol and systolic blood pressure as risk factors for mortality from ischemic heart disease among elderly men and women. J Clin Epidemiol 1994; 47:197–205.
11. Simons LA, McCallum J, Friedlander Y, Simons J. Diabetes, mortality and coronary heart disease in the prospective Dubbo study of Australian elderly. Aust NZ J Med 1996; 26:66–74.
12. Weijenberg MP, Feskens EJ, Kromhout D. Total and high density lipoprotein cholesterol as risk factors for coronary heart disease in elderly men during 5 years of follow-up. The Zutphen Elderly Study. Am J Epidemiol 1996; 143:151–8.
13. Räihä I, Marniemi J, Puukka P, Toikka T, Ehnholm C, Sourander L. Effect of serum lipids, lipoproteins, and apolipoproteins on vascular and nonvascular mortality in the elderly. Arterioscler Thromb Vasc Biol 1997; 17:1224–32.
14. Simons LA, Simons J, Friedlander Y, McCallum J. Cholesterol and other lipids predict coronary heart disease and ischaemic stroke in the elderly, but only in those below 70 years. Atherosclerosis 2001; 159:201–8.
15. Abbott RD, Curb JD, Rodriguez BL, Masaki KH, Yano K, Schatz IJ, Ross GW, Petrovitch H. Age-related changes in risk factor effects on the incidence of coronary heart disease. Ann Epidemiol 2002; 12:173–81.
16. Forette B, Tortrat D, Wolmark Y. Cholesterol as risk factor for mortality in elderly women. Lancet 1989; 1:868–70.
17. Zimetbaum P, Frishman WH, Ooi WL, Derman MP, Aronson M, Gidez LI, Eder HA. Plasma lipids and lipoproteins and the incidence of cardiovascular disease in the very elderly. The Bronx aging study. Arterioscl Thromb 1992; 12:416–23.
18. Weverling-Rijnsburger AW, Blauw GJ, Lagaay AM, Knook DL, Meinders AE, Westendorp RG. Total cholesterol and risk of mortality in the oldest old. Lancet 1997; 350:1119–23.
19. Jonsson A, Sigvaldason H, Sigfusson N. Total cholesterol and mortality after age 80 years. Lancet 1997; 350:1778–9.
20. Fried LP, Kronmal RA, Newman AB, Bild DE, Mittelmark MB, Polak JF, Robbins JA, Gardin JM. Risk factors for 5-year mortality in older adults: the Cardiovascular Health Study. JAMA 1998; 279:585–92.
21. Chyou PH, Eaker ED. Serum cholesterol concentrations and all-cause mortality in older people. Age Ageing 2000; 29:69–74.
22. Menotti A, Mulder I, Nissinen A, Feskens E, Giampaoli S, Tervahauta M, Kromhout D. Cardiovascular risk factors and 10-year all-cause mortality in elderly European male populations; the FINE study. Eur Heart J 2001; 22:573–9.
23. Schatz IJ, Masaki K, Yano K, Chen R, Rodriguez BL, Curb JD. Cholesterol and all-cause mortality in elderly people from the Honolulu Heart Program: a cohort study. Lancet 2001; 358:351–5.
24. Groom D. “Population Studies of Atherosclerosis”, Annals of Int. Med. 1961;55(1):51-62
25. Enos WF. “Pathogenesis of Coronary Disease in American Soldiers Killed in Korea”, JAMA 1955;158:912
26. Shaper AG. Cardiovascular studies in the Samburu tribe of northern Kenya. American Heart Journal 1962;63:437-442
27. Mann GV, Shaffer RD, Sandstead HH. Cardiovascular disease in the Masai. Journal of Atherosclerosis Research 1964;4:289-312.
28. Day J. Anthropometric, physiological and biochemical differences between urban and rural Maasai. Atherosclerosis 1976;23:357-361.
29. Lapiccirella V. Enquête clinique, biologique et cardiographique parmi les tribus nomades de la Somalie qui se nourissent seulement de lait. Bulletin of the World Health Organization 1962;27: 681-697
30. Ross R: Atherosclerosis — An Inflammatory Disease NEJM. 1999; 340:115-126
31. De Caterina R, Liao JK, Libby P. Fatty acid modulation of endothelial activation. Am J Clin Nutr 2000;71(suppl): S213-223
32. Ravnskov U. The questionable role of saturated and polyunsaturated fatty acids in cardiovascular disease. J Clin Epidemiol 1998; 51:443–60.
33. Ravnskov U. Is atherosclerosis caused by high cholesterol. Q J Med 2002; 95:397–403.
34. Ravnskov U. A hypothesis out-of-date: The diet-heart idea. J Clin Epidemiol 2002; 55:1057–63.
35. Huber SA, Sakkinen P, Conze D, Hardin N, Tracy R. Interleukin-6 exacerbates early atherosclerosis in mice. Arteriosclerosis Thrombosis and Vascular Biology 1999;19; 2364–7.